Bewustzijn is niet zichtbaar, niet tastbaar, niet waarneembaar, niet meetbaar en niet aantoonbaar

Eind 2007 verscheen het boek ‘Eindeloos bewustzijn’ van arts en cardioloog Pim van Lommel. In het boek beschrijft oud-Merkawah-voorzitter Van Lommel dat de bijna-dood ervaring (BDE) een authentieke ervaring is, die niet te herleiden is tot fantasie, psychose of zuurstoftekort. Volgens de cardioloog verandert een BDE mensen blijvend. ‘De BDE is zowel een existentiële crisis als een indringende levensles. De veranderingen van mensen na een BDE ontstaan door het bewust ervaren van een dimensie waar tijd en afstand geen rol spelen, waar verleden en toekomst geschouwd kunnen worden, waar men zichzelf compleet voelt en geheeld weet, en waar oneindige kennis en onvoorwaardelijke liefde ervaren worden.’

Volgens Van Lommel is de heersende, materialistische opvatting van artsen, filosofen en psychologen op de relatie tussen hersenen en bewustzijn te beperkt om het verschijnsel BDE te kunnen duiden. ‘Er zijn goede redenen om aan te nemen dat ons bewustzijn niet altijd samenvalt met het functioneren van onze hersenen: het kan ook los van ons lichaam ervaren worden. ‘Waarom en waaruit het bewustzijn is ontstaan zal altijd een mysterie blijven, omdat het antwoord op deze vraag niet kenbaar is. Bewustzijn is niet zichtbaar, niet tastbaar, niet waarneembaar, niet meetbaar en niet aantoonbaar. Toch is het bewustzijn datgene waarmee elke levend wezen zijn bestaan inhoud en vorm geeft. Zonder bewustzijn is er geen levenslichaam. Zonder bewustzijn is er geen waarneming, geen denken, geen voelen, geen kennis, geen geheugen.’

Staat van  Zijn

Wat is er volgens de cardioloog zo bijzonder aan Bijna Dood Ervaringen, waardoor het thema momenteel zo in het nieuws is? ’Het onderwerp is uiteraard niet nieuw. Maar de manier waarop er op het boek en het onderwerp wordt gereageerd is nieuws. Binnen een paar maanden tijd zijn er bijna 60.000 exemplaren van het boek verkocht. Het gaat sowieso om een boeiend onderwerp. Maar wat mensen meemaken tijdens en na een BDE is intrigerend. Het fenomeen dat deze mensen zo’n helder bewustzijn hebben juist op het moment dat de hersenfunctie HIER ONTBREEKT IETS, is reden genoeg om elk mens, inclusief de wetenschapper uiterst nieuwsgierig te maken. En we beseffen steeds meer dat je niet in een levensbedreigende situatie hoeft te komen – je hoeft niet bij een hartstilstand in een stervensfase te zijn geweest – om zo’n ervaring te hebben. Het is een staat van zijn die mensen krijgen die een ernstige traumatische ervaring meemaken. Je kunt ook een BDE meemaken bij een ernstige ziekte, een depressie, een existentiële crisis, bij isolatie, soms zelf zonder duidelijke aanleiding.

Nabij de Dood

Is van Lommel blij met het feit dat genoemde ervaringen BDE-s worden genoemd en waarom is dat nog steeds het geval? ‘In 1975 is de term Near Death Experience voor het eerst gebruikt door de Amerikaanse  psychiater Raymond Moody. Hij schreef het boek Life after life (leven na het leven). In dit boek werd voor het eerst systematisch bekeken wat voor soort ervaringen mensen kunnen hebben in de meest kritische medische situaties. Moody gebruikt de term Near Death Experience, die in het Nederlands is vertaald in BDE. Ik zou zelf de voorkeur hebben gehad voor Nabij de Dood-ervaring, dat was beter geweest, denk ik. De dood is namelijk een heel lastig begrip. De mensen om wie het gaat zijn wel in de buurt van de dood, nabij de dood, maar niet bijna dood.

Die ervaringen waar we het over hebben waren de hele mensgeschiedenis al bekend. Dan heet het verlichtende ervaring of mystieke ervaring, eenheidservaring. Er was een grote diversiteit aan namen voor. De term BDE is nu zo ingeburgerd, dat ik hem ook maar handhaaf. En als je de afkorting BDE dan toch wil uitleggen, doe dat dan met de woorden Bewustwording Door Ervaring.’

En waarom heeft Pim van Lommel het boek ‘Eindeloos bewustzijn’ geschreven?’ Ik heb steeds meer het gevoel dat het onderzoek naar BDE ons confronteert met hele essentiële vraagstukken. “Waar zit ons bewustzijn eigenlijk? Waar zit ons bewustzijn in relatie tot de hersenen? Dan kom je tot hele basale vragen: Wie zijn wij? Waarom zijn we hier? Wie ben ik?” Over deze vraagstukken zal nog eeuwenlang gedacht worden en het fenomeen BDE kan ons helpen een nieuw licht te schenken op de vraag wie we eigenlijk zijn.’

Product

De gevestigde wetenschap zegt dat ons bewustzijn zo’n ongeveer 5 cm achter de ogen zit, zo halverwege tussen het linker en het rechteroor, toch? Van Lommel: ‘De meeste wetenschappers gaan uit van de hypothese dat bewustzijn een product is van de hersenen. Dat betekent dat je bewustzijn kunt ervaren als de hersenen actief zijn. Dus doordat er allemaal activiteiten in je brein zijn, komt er opeens bewustzijn naar buiten, naar boven. Als je water kookt, komt er waterdamp uit, als je hersenen actief zijn, komt er bewustzijn uit. Dat is de materialistische benadering. Als dat waar zou zijn, zou je bij een hartstilstand nooit een helder bewustzijn kunnen ervaren, want als de hersenfunctie is uitgevallen zou je per definitie geen bewustzijn kunnen ervaren. De hypothese dat het bewustzijn een product is van de hersenen is een hypothese die nog nooit bewezen is. Het enige wat ik eigenlijk doe is deze hypothese ter discussie stellen. Maar als het bewustzijn een product van is van de hersenen, van het feit dat we twee kwabben in die hersenpan hebben liggen, is een BDE niet mogelijk. En dan zouden al die 600.000 mensen met een BDE een onzinverhaal vertellen.

Non-lokaal

Het nieuwe van de visie van Van Lommel is dat er in zijn boek sprake is van een non-lokaal en eindeloos bewustzijn. Volgens de arts kan met dat idee een grote verscheidenheid aan bijzondere bewustzijnservaringen worden begrepen. Van Lommel noemt ondermeer mystieke en religieuze ervaringen, sterfbedvisioenen, verhoogde intuïtieve gevoelens, voorspellende dromen, waarnemen op afstand en de invloed van bewustzijn op materie. ‘Tenslotte kan men moeilijk aan de conclusie ontkomen dat het eindeloze bewustzijn altijd onafhankelijk van ons lichaam heeft bestaan en altijd zal blijven bestaan. Daarom zouden we serieus de mogelijkheid moeten overwegen dat de dood, net als de geboorte, slechts een overgang kan zijn naar een andere staat van bewustzijn, en dat tijdens het leven het lichaam functioneert als een interface of resonantieplaats.’

Decodering
Maar het oude concept werkt toch ook niet meer. We weten tegenwoordig toch dat je niet alleen ademhaalt met je longen, maar dat het lichaam een grote kieuw is waardoor de zuurstof naar binnen stroomt. Of is dit een gekke samenvatting? ‘Nee hoor. Naast je hersenen speelt je hele lichaam een rol in het ervaren van bewustzijn. Ik denk dat elke cel van ons lijf deelneemt aan wat je bewustzijn zou kunnen noemen. Hier – in de ruimte waarin we nu zitten – gaan er zo’n vijf-, zeshonderdduizend telefoongesprekken door de muren en door ons heen en heen. Een vorm van elektromagnetische informatie. Er zijn honderden TV- en radioprogramma’s die door ons heen gaan. Gecodeerd in elektromagnetische straling. Je hebt een apparaat nodig om het te ontvangen. Als ik mijn mobiele telefoon aanzet, hoor ik een stem. Maar die stem zit niet in je telefoon. Als ik de radio aanzet, krijg ik een concert te horen, maar dat concert zit niet in mijn radio. Als ik mijn laptop aanzet, heb ik toegang tot 1 miljard websites, maar die zitten niet in mijn laptop. Het apparaat ontvangt deze informatie en decodeert de informatie die in elektromagnetische straling zit tot beeld en geluid. Ik zie de hersenen ook zo. De hersenen produceren geen bewustzijn, maar maken het ervaren van bewustzijn mogelijk. Ze faciliteren het, zie ze maar als een soort zender/ontvanger.

Camera

Moeten we het zien als een soort antenne? ’Je kunt het lichaam zien als een camera die beeld en geluid codeert tot informatie. Ik heb het dan over de  informatie uit je zintuigen en je lichaam die naar je bewustzijn gaat. En je hersenen zijn een TV-toestel aan wie de informatie aangeboden wordt en die deze informatie decoderen tot beeld en geluid. Zij ontvangen en zenden.’

Is West-Europa in de visie van Van Lommel zo beperkt geworden? ’Ik weet niet of je het woord beperkt mag gebruiken. Ik denk dat HET WAT??? wat eenzijdig is geworden. De wetenschap heeft ontzettend veel goeds gebracht. Maar het is een materialistische wetenschap geworden. De materialistische opvatting gaat uit van wat we kunnen meten en zien. Wat je niet kunt meten en zien bestaat niet. Daar kan de materialistische opvatting niets mee.’

Interpreteren

Wat is het probleem rondom bewustzijn volgens Van Lommels visie? ‘Dat is de vraag. De huidige hersenwetenschappers kunnen de laatste 10 jaar de meest mooie onderzoekingen doen van de hersenen. MRI-scans, isotopenonderzoek, PAT-scans,  EEG’s. Bij dit soort onderzoeken meet je activiteit. Als een mens denkt of voelt, worden bepaalde centra actief, de bloedstroom neemt toe. Dus activiteiten in bepaalde celgroepen nemen toe. Je kunt zelfs correlaties meten tussen wat je denkt en voelt en wat er in de hersenen meetbaar is. Maar wat we niet kunnen meten is die inhoud van gedachten en gevoelens. Daar schiet wetenschap te kort. Men heeft daarbij neiging om te overinterpreteren. Je kunt niet zeggen: Als ik een activiteit zie, ergens meet, dan houdt dat in dat de mensen dat en dat voelen en denken. Maar dat klopt dus niet. Dus we kunnen bewustzijn niet meten.’

Wereldbeeld

‘En dat is nou precies het probleem van de materialistische wetenschap. Deze wetenschap heeft moeite met God. Ga eens uit van de veronderstelling dat God zoiets is als stilte of leegte. Stilte en leegte kun je niet meten, God kun je niet meten. Dus God bestaat niet. De bekende wetenschapper Piet Borst heeft ooit gezegd dat  psychologie, filosofie en theologie geen wetenschappen zijn, want die kun je niet meten en dubbelblind nog een keer controleren. Dus voor echt materialistisch denkende wetenschappers bestaat dit soort vakken niet als wetenschap. Ik denk er anders over. Ik betoog nu juist dat er het nodige ontbreekt in het materialistisch wereldbeeld.’

Spontaan
‘Bij gesprekken met BDE’ers wordt deze verhoogde intuïtie zeer zelden spon­taan gemeld,’ meldt de cardioloog.  ‘Men heeft er ook geen geschikte woorden voor. Wat moet men dan aan een ander uitleggen? Dat men “paranormaal of zoiets” is geworden? Als belangstellende of onderzoeker moet men hier dus gericht naar vragen en tegelijkertijd uitleggen dat zeer veel mensen na hun BDE een verhoogde gevoeligheid ervaren. Iedereen kent wel het verschijnsel dat men aan iemand denkt en dat daarna de telefoon gaat, en dat men dan precies door die persoon gebeld wordt aan wie men dacht. Deze zogenaamde synchroniciteit komt algemeen voor. Synchroniciteit betekent het niet strikt causaal of zogenaamd “toevallig” samenvallen van gebeurtenissen. Maar bij verhoogde intuïtieve gevoeligheid na een BDE is dit een veel ster­ker fenomeen,’ aldus de onderzoeker.

Verklaring

Maar hebben BDE’ers behoefte aan een verklaring van wat hen is overkomen? ‘Ja, ín die zin dat ze er behoefte aan hebben het niet het ontkend te krijgen, niet dat het verklaard kan worden. Want BDE-ers krijgen altijd te horen dat het een hallucinatie is, interessant-doenerij of een zuurstoftekort. Ze weten zelf dat het niet zo is. Voor wetenschappers is belangrijk om het te kunnen verklaren. En dan komen ze met verklaringen die niet kloppen en voelt de BDE-er zich nog meer in de kou gezet. Terwijl het er alleen maar om gaat dat jouw ervaring er mag zijn. En dat wat je hebt ervaren geen hallucinatie is, geen illusie. De definitie van een hallucinatie of een illusie klopt niet met wat een BDE-er heeft meegemaakt. Het is een echte absoluut heldere werkelijkheid die hij of zij ooit heeft meegemaakt.’

Hulpmiddel

Maar wat is er volgens Van Lommel veranderd tussen twintig jaar geleden en nu? ‘Het verschil met twintig jaar geleden is dat ik me voortdurend in de rol van de underdog geplaatst voelde. En ding is gelijk gebleven. Wat ik waarnam spoorde niet met de  algemeen geldende opvattingen, met wetenschappelijke paradigma’s. Nu vraag ik me steeds meer af waarom de anderen niet zien wat ik zie. We kunnen zoveel leren van BDE’ers. We kunnen leren om anders te kijken.

Dit boek wil een hulpmiddel zijn. Voor al die mensen die op een andere manier willen kijken naar  de wereld waarin we leven. En je kunt op een andere manier kijken. Begin maar eens met anders te kijken naar jezelf. Je eigen bewustzijn bepaalt hoe je de wereld waarneemt. Als je beperkt bewustzijn hebt, dan is de wereld om je heen ook beperkt. De werkelijkheid die je ervaart is subjectief. Als je verliefd bent is de wereld prachtig, als je depressief bent is de wereld een ramp, terwijl het dezelfde wereld is. Vanuit je bewustzijn ervaar je de werkelijkheid. Met andere woorden: de wereld is niet zoals hij is, de wereld is alleen maar zoals jij hem ervaart.’

Uitdaging

Het oudste geschreven voorbeeld van een universele idee over de dood is te vinden in het oude Egypte. Volgens het Egyptisch dodenboek van de schrijver Ani (ong. 1250 voor Chr.) geloofde men dat de ziel na de dood de aarde verlaat en aan een tocht door de onderwereld begint, waarna de overledene nog  één uitdaging wacht voordat hij het hiernamaals kan binnentreden: het oordeel van Osiris. Volgens van Lommel is het idee dat de ziel onafhankelijk van het lichaam kan worden ervaren al duizenden jaren bekend. Zo werd in het oude India gezegd dat de ziel noch komt noch gaat. ‘Wanneer zou het tijd voor haar zijn om te gaan, wanneer alle tijd in de ziel zelf is’. 

Concept
Naar analogie daarvan heeft Vedanta-leraar Advaita ooit een over bewustzijn gezegd:  ‘Ik heb een huis, maar ben geen huis, ik heb een stoel, maar ik ben geen stoel, ik heb een piano, maar ben geen piano. Ik heb geen bewustzijn, ik ben bewustzijn.’ Volgens Advaita kun je bewustzijn niet hebben, maar kun je alleen maar bewustzijn zijn.

Pim van Lommel:  ‘Ik ben het helemaal met dat gezichtspunt eens. Ik citeer in mijn lezingen ook wel eens een overlijdensadvertentie: wat je hebt vergaat en wat je bent, blijft eeuwig bestaan. Je lichaam, dat wat je hebt, vergaat, maar je bewustzijn, wat je bent, blijft eeuwig bestaan. En of je nou hele oude Hindoegeschriften leest, of het Tibetaans dodenboek, de Bijbel, of de Kabbala, het gaat allemaal om hetzelfde concept. En ook de aboriginals, de indianen en de innuits werken met dat concept. Alleen in West-Europa zijn we dat concept we de laatste paar eeuwen wat vergeten.’

Weten

Waarom is de BDE-er na zijn ervaring volgens van Lommel religieuzer dan daarvoor? Heeft de BDE-er zoveel belangstelling voor religie? Van Lommel: ‘Religie betekent letterlijk her-verbinden, opnieuw verbinden. De levensvragen die de mens heeft, vind je ook in religie. De BDE’er zegt na zijn/ haar ervaring vaak religieuzer geworden te zijn. Maar: wat er in de kerk verteld wordt, hoeven we niet meer te horen. Want in de kerk wordt gezegd wat  ik moet voelen en/ of geloven. Maar dat weet ik zelf wel beter. De kerk zou minder institutioneel moeten zijn. Natuurlijk werken in die kerk prachtige mensen – pastores – die goed kunnen luisteren. Maar het instituut blijft een machtsinstituut dat zegt hoe je moet geloven en voelen. De BDE’er heeft daar de grootste moeite mee. ‘Ik geloof niet meer, ik weet. Ik heb een diep innerlijk weten hieraan over gehouden. Niemand hoeft mij te vertellen wat ik van binnen al weet.’ Ik heb honderden mensen gesproken met een BDE. Het zijn mijn grootste leermeesters geweest. Ik heb van mensen als jou echt verder leren kijken en leren denken. Dat is zo prachtig. Tegelijkertijd moet ik het ook relativeren: je hebt geen BDE nodig om veranderde inzichten te krijgen. Als je ervoor openstaat, als je luistert of als je leest, dan kan je jezelf ook veranderen. En omdat je dan je bewustzijn verandert, kan de wereld ook veranderen. We moeten uiteindelijk naar een andere soort wereld toe.’

Hard

Betekent dat ook een toenemende herkenning voor het verschijnsel BDE binnen de verschillende religies? ‘Als we kijken naar de aandacht die het boek krijgt, zien we dat het vooral uit de hoek van de religieus georiënteerde omroepen en kranten komt: EO, NRCV en RKK stonden voorop met hun belangstelling. De ‘harde’ wetenschappelijke hoek is momenteel nog stil. In deze hoek wil men het boek kennelijk eerst drie leer lezen, voordat men er een mening over zal geven. Die reactie zal zeker komen en zal niet altijd positief zijn. Als je het materialistisch paradigma ter discussie stelt, is dat niet welkom. Vier eeuwen geleden bepaalde de kerk wat we moesten denken, nu is dat door de materialistische wetenschap een beetje overgenomen. Wat niet past in het materialistisch wereldbeeld van de wetenschap wordt gemakkelijk verketterd of verzwegen.’

Revolutie
Hoe komt God in het boek ‘Eindeloos bewustzijn’ aan de orde? ‘God is een woord, maar welk begrip van de werkelijkheid gaat er achter dat woord schuil? Ik heb het woord God eigenlijk bewust niet gebruikt in het boek. Iedereen heeft er in onze cultuur z’n eigen concept bij. Iemand die jouw Godservaring niet heeft meegemaakt, weet niet wat je met dat woord bedoelt. Je geeft een woord aan iets wat onbeschrijflijk is. Iemand uit islamitische traditie zal het Allah noemen. Een hindoe noemt het Krishna. Een katholiek zegt wel dat ze Maria heeft gezien. We zoeken woorden uit de eigen cultuur en traditie om iets te beschrijven waar geen woorden voor zijn. Daarom is het woord God in de christelijke wereld een begrip voor een hoop mensen, maar dan weet je nog niet wat er precies mee bedoeld wordt. ‘Zeker weten’ doen (weten) alleen de mensen die geschouwd hebben, volgens Paulus. En schouwen is als je iets zeker weet. Dan is het geen geloof meer. BDE-ers hebben geschouwd, die weten, die geloven niet meer.’

Staan we volgens Van Lommel aan de vooravond van een wetenschappelijke revolutie? ‘Er ontstaan gelukkig steeds meer andere inzichten. Het materialistisch denken heeft religie en wetenschap uit elkaar heeft gedreven. Dat zouden twee verschillende zaken zijn, die je niet tegelijkertijd kunt bedrijven. Daardoor zijn er zoveel misverstanden geweest, dat diverse wetenschappen en wetenschappers niet meer communiceren. Maar uiteindelijk gaat het om het zoeken naar waarheid en werkelijkheid. En dat mag je op verschillende manieren doen.’

Hulpverlening

In uw boek zien we dat er vele tienduizenden mensen in ons land rondlopen die een BDE hebben gehad. Is er voldoende hulpverlening voor deze mensen? ‘Zeker niet. Dat is ook je eigen ervaring, Rinus. Ben jij geholpen na je BDE? Nee, de meeste mensen zeggen van niet. Het gaat kennelijk om een dusdanig overweldigende ervaring, dat je, als je er zelf nog geen plaats voor gemaakt hebt in je leven, het ook niet kwijt kunt bij een ander. Er is onderzoek geweest, ook in Nederland, waaruit blijkt dat de meerderheid van mensen die bij de reguliere hulpverlening kwamen, huisarts, psycholoog of psychiater, eerder negatief werden geholpen dan positief werden ondersteund. Je moet bij iemand terecht kunnen die goed kan luisteren. Het hoeft helemaal geen professional te zijn. Als het maar iemand is die je ervaring accepteert en zonder oordeel kan luisteren. Bovendien zijn de individuele consequenties van zo’n ervaring veel ingrijpender dan ooit door artsen, verpleging en familie voor mogelijk werd gehouden. Alle werkers in de gezondheidszorg , maar ook stervende patiënten en hun familie, zouden op de hoogte moeten zijn van de bijzondere ervaringen die tijdens een periode van klinische dood, tijdens coma, tijdens het sterfbed, of na het overlijden kunnen optreden.’