De vele gezichten van Jezus

Cees den Heyer (1942) was hoogleraar Nieuwe Testament en Bijbelse Theologie aan de Theologische Universiteit Kampen. In zijn boek Verzoening uit 1997 kwam hij tot de conclusie dat er geen Bijbelse gronden zijn voor het dogma van de verzoeningsleer; de ophef over dat standpunt deed hem uiteindelijk de Gereformeerde Kerk verlaten. Na zijn emeritaat vond hij als docent Bijbelse Theologie vrijzinnige luwte aan het Doopsgezind Seminarium te Amsterdam, waar hij op dit moment de cursus Beelden van Jezus geeft. Twee andere titels uit zijn lange publicatielijst: het theologische zelfportret Ruim geloven (2000) en Verlichte voorgangers (2011).

Jezus heeft vele gezichten, concludeert Den Heyer in zijn nawoord bij wat een levenswerk mag heten. Dat bleek de afgelopen weken maar weer eens, in de in Zweden de aangezwengelde discussie over Jezus’ seksualiteit: spreken we voortaan maar beter niet meer over een ‘hij’? Deze kwestie kwam helaas net te laat voor Den Heyers boek, dat gaat over de beelden die de mensheid de afgelopen tweeduizend jaar zoal over Jezus heeft gekoesterd. Was hij de zoon van God? Verlosser? Gekruisigd? Een joodse rabbi? Een apocalypticus? Wonderdoener? Rebel? Asceet? Een nieuwe Mozes? De goede herder? Een strijdbare hemelse koning? Of juist 100% geweldloos? Ariër? Zwart? Timmermanszoon? Getrouwd? Een mythe? Of toch maar gewoon een mens van vlees en bloed, zij het met een uitzonderlijk charisma?

De lijst is bijkans eindeloos en De Heyer bespreekt al deze ‘christologische’ variaties in hun historische context. Waar, wanneer en waarom zijn al die verschillende Jezusbeelden ontstaan? Wie schreef ze op? Paste ze aan? En voor welk publiek? Waarom vertelt bijvoorbeeld de evangelist Johannes zo’n ander verhaal dan Marcus, Mattheüs en Lucas? Of Paulus, Jakobus en de apocriefe Thomas? Hoe authentiek en historisch betrouwbaar zijn de bronnen? Wat is feit en wat is fictie? Wat werd gezien als ketterij? Den Heyer vertelt uitgebreid hoe het volgens hem hoogstwaarschijnlijk zit.

Opvallendste stelling

Zijn titel zegt het al: voor Den Heyer was Jezus een mens onder de mensen. Maar de zoon van God? Dat gaat er bij Den Heyer niet meer in sinds hij in 1966 Albert Schweitzers klassieker Geschichte der Leben-Jesu-Forschung ontdekte en gegrepen werd door de historisch-kritische Bijbelexegese. Verrassend is verder zijn hoofdstuk over moderne joodse theologen die Jezus niet als Messias, maar wel als profeet en rechtvaardig, voorbeeldig mens erkennen.

Mooiste zin

“Wie nieuwsgierig is geworden raad ik aan de bijbel te lezen.”

Redenen om dit boek niet te lezen

“In die Beschränkung zeigt sich die Meister,” citeert Den Heyer Goethe slordig, maar dat blijft een vroom voornemen. Want is het voor zijn betoog nu echt zo belangrijk om bijvoorbeeld te memoreren met hoeveel paarden Napoleon in Egypte landde? Zo breedvoerig de levenslopen van al die theologen, koningen en keizers te bespreken? Titelheld Jezus komt daardoor soms hoofdstukken lang ergerlijk weinig in beeld. En waarom steeds de opmerking dat het gezag van de paus niet teruggaat op Petrus en Jezus? Daarnaast is dr. Den Heyer, helemaal voor een wetenschapper met zo’n kritische kijk op de betrouwbaarheid van de historische bronnen, zelf zeldzaam slordig in zijn bronvermeldingen.

Redenen om dit boek wel te lezen

Maar ook zonder literatuurlijst is duidelijk dat Den Heyer zijn indrukwekkende belezenheid niet alleen graag etaleert, maar ook werkelijk wil delen met niet-hoogtheologisch geschoolde lezers. Hij kan onderhoudend vertellen en goed uitleggen wat indertijd de crux was van die ingewikkelde debatten over de twee naturen van Christus of de heilige drie-eenheid.

Als u dus de tijd heeft voor deze tweeponder, ligt achter de eindstreep een vrijwel compleet overzicht van tweeduizend jaar bijbel- en kerkgeschiedenis (inclusief zwarte bladzijden) en christologie op u te wachten. En dat kan goed van pas komen, want het lijkt erop dat het gesprek daarover nog altijd niet is afgelopen.