Zijn werk hangt niet in Nederlandse musea. Toch heet El Greco de oervader van de moderne kunst. Snel vergeten kort na zijn dood in 1614, werd hij pas eind 19e eeuw ontdekt als briljant schilder, zijn tijd ver vooruit. Maar met de opkomende bewondering voor zijn schilderstijl verdween de aandacht voor zijn beeldtaal. Die zou ouderwets uitdrukking zijn van het traditionele rooms-katholieke zelfverstaan en product van het conservatieve Spanje onder Filips II en de Inquisitie.
Echter, de vreemdeling El Greco liet zich niet ringeloren door de hiërarchie van Spaanse staat en kerk. Zorgvuldige lezing van zijn werk maakt een interpretatie mogelijk dwars tegen het ideologische offensief van de Contrareformatie in.
In de gebruikelijke thema’s voor de kerkelijke kunst zoals Bijbelverhalen en heiligenlevens schildert hij een vrome, diep humanistische levensovertuiging. Hij verzet zich in al zijn werk tegen het wereld-mijdende van de Barok. In zijn schilderijen geen hemelse vergezichten waarin de kijker zich verliezen kan om de aardse misère voor even te vergeten. Ook weigert El Greco mee te gaan in de triomfantelijke eigendunk van de kerk van Rome.
De taak van de kerk is in zijn ogen om in alle bescheidenheid de mensen voor te gaan in naastenliefde. Niet toevallig wordt Sint Franciscus door hem verreweg het vaakst afgebeeld, hoewel de invloed van deze heilige in de kerk onder diverse pausen in de 16e eeuw tot een minimum was gedaald.
In mijn boek Verf en Vuur, in gesprek met El Greco onderzoek ik minutieus 14 schilderijen op hun mogelijke betekenis. Heiligen passeren de revue, naast Bijbelse voorstellingen, een allegorie (De droom van Filips) en het beroemde schilderij van de begrafenis van de Graaf van Orgaz. Ook de bevreemdende afbeelding Het Vijfde Zegel (dat Simon Vestdijk tot zijn gelijknamige roman inspireerde) en het enige schilderij over een verhaal uit de Grieks-romeinse mythologie, Laöcoön, krijgen aandacht.
Steeds weer blijkt de weerbarstige kijk op kerk en samenleving van El Greco, mede gevoed door zijn grondige kennis van Griekse filosofen en oude kerkvaders. Tussen de schilderijen door, die allen in kleur zijn opgenomen, biedt het boek informatie over de levensloop van de schilder, de Spaans en Italiaanse context van zijn werk en de kunstgeschiedenis van icoon tot Barok, zoals El Greco die leerde kennen.
Een bijzondere ontdekking deed ik aan de hand van de drie schilderijen voor de kapel van Don Martin Ramirèz de Zayas. El Greco was zich het antisemitisme van de kerk in Spanje rond 1600 terdege bewust en nam daartegen ondubbelzinnig stelling.
Verf en vuur