Geweld in een samenleving vormt een fundamentele bedreiging voor de democratische waarden waarop die samenleving is gebouwd. Wanneer geweld escaleert, wordt het beantwoord met meer geweld, waardoor vrede geen kans krijgt. Daarom is het essentieel om een passend antwoord te vinden op racisme, vreemdelingenhaat en rechts-extremisme. Een samenleving die haar interne waarden niet kan verdedigen tegen extern geweld, dreigt zichzelf te vernietigen. Het begrijpen van de basis van cultuur en het mechanisme van geweld is noodzakelijk om deze vernietiging te voorkomen.
De Franse denker René Girard biedt inzichten in het begrijpen en ontmaskeren van geweld in de samenleving. Volgens Girard ligt de sleutel tot het begrijpen van onszelf en de wereld in de grote romanliteratuur en de Joods-Christelijke traditie. Zijn werk inspireert niet alleen theologen en filosofen, maar ook wetenschappers op het gebied van natuurkunde, economie en psychologie.
Het centrale thema in Girards werk is de zondebok, een concept dat in alle Europese talen voorkomt. De zondebok symboliseert het menselijke geweld dat uit de gemeenschap moet worden verbannen. In de geschiedenis hebben groepen zoals Joden en zwarten vaak als zondebok gefungeerd. De term ‘zondebok’ komt uit het bijbelboek Leviticus, waar de zonden van het volk op een bok worden gelegd die vervolgens de woestijn in wordt gestuurd.
Girard stelt dat de huidige vreemdelingenhaat een herhaling is van dit zondebokmechanisme. Aanvankelijk richtte Girard zich op de vraag hoe mensen met elkaar omgaan, en ontdekte vervolgens dat geweld een prominent thema is in de grote literatuur. Hij ontwikkelde zijn ideeën door te onderzoeken hoe mensen elkaar imiteren, een proces dat hij ‘mimese’ noemt.
Mimese, of nabootsing, begint al bij baby’s die de lach van hun moeder imiteren. Hoewel nabootsing op zich niet problematisch lijkt, ontstaat het gevaar wanneer mensen niet alleen de goede dingen van elkaar overnemen, maar ook elkaars verlangens en begeerten. Deze begeerten leiden vaak tot conflicten, aangezien mensen dezelfde ondeelbare objecten verlangen, zoals een mooie vrouw, een huis of een baan. Dit creëert rivaliteit en uiteindelijk geweld.
De vreemdelingenhaat en rassenwaan volgen een soortgelijke logica, maar dan in omgekeerde richting. We vermoeden dat vreemdelingen binnen onze samenleving verlangen naar wat wij hebben: onze huizen, banen en vrouwen. Deze rivaliteit kan escaleren, zoals bleek na de val van de Berlijnse Muur, toen vreemdelingen de zondebok werden voor de economische problemen van het verenigde Duitsland.
Volgens Girard is de vreemdeling zowel een model voor menselijke begeerte als een obstakel om die begeerte te verwezenlijken. De vreemdeling symboliseert alles wat in een moderne samenleving niet langer voor iedereen bereikbaar is, zoals welvaart en welzijn. In een open, democratische samenleving, waarin alle mensen gelijke kansen hebben, worden mensen niet tot slachtoffer gemaakt. Rechts-extremisme probeert echter deze samenleving te ondermijnen door geweld te gebruiken en een zondebok aan te wijzen.
Girard toont aan dat de Bijbel, evenals andere religieuze teksten zoals de Mahabharata en de Koran, zich bewust zijn van deze problematiek. De kruisiging van Jezus wordt door Girard gezien als een exemplarisch voorbeeld van het zondebokmechanisme. Het evangelie van de Bijbel stelt dit mechanisme echter aan de kaak en pleit voor vergeving als middel om de geweldsspiraal te doorbreken.
In de loop van de tijd zien we in het Oude Testament een verschuiving van de wet van vergelding (“oog om oog, tand om tand”) naar een groter begrip van vergeving. Vergeving is cruciaal om geweld te beëindigen, hoewel het niet betekent dat samenlevingen zomaar alles moeten toestaan. De aanstichters van geweld moeten ter verantwoording worden geroepen.
Dit vraagt om een gezamenlijke inspanning van politiek, politie, justitie en kerk om geweld bij de wortel aan te pakken. Kritiek op deze aanpak kan zijn dat het makkelijker is om vreemdelingen de schuld te geven en uit te sluiten, maar dat is een kortzichtige oplossing. De ware moed en rechtvaardigheid liggen in het bestrijden van geweld door te streven naar vrede en het behouden van een rechtvaardige samenleving.
Geweld wordt gesanctioneerd wanneer de samenleving meewerkt aan het uitdrijven van een zondebok. Het wordt bestreden wanneer er een gezamenlijke inzet is om verdere escalatie te voorkomen door te streven naar vrede, rechtvaardigheid en het behoud van de samenleving.