BORCULO – Eerst de geschiedenis, dat wil zeggen: alle eerdere tragedies door de eeuwen heen, voorafgaand aan de Holocaust. Dan de namen, 101 in totaal, van de Joden uit Berkelland die in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. “Hoe liefde de kracht geeft om te volharden tegen alle angsten in.”
Het is altijd indrukwekkend als ‘de namen’ worden voorgelezen. Ook deze zondagmiddag op het pleintje naast de synagoge in Borculo. Zeven van de aanwezigen, te beginnen bij wethouder Gerjan Teselink, namen de liefdevolle opsomming op zich. Daarna was er een minuut stilte; in ieders hoofd klonken de namen nog na. Namen die bij mensen horen die op ongekend wrede wijze vroegtijdig uit het leven zijn afgevoerd. In hun namen leven zij voort.
De stichting Synagoge Borculo laat de jaarlijkse Holocaust-herdenking, die zondag in heel Nederland plaatshad, steevast beginnen met een lezing. Dit keer door Anne-May Wachters-van der Grinten uit Gorssel. Het kan niet missen of bij iedereen die binnen in het gebouw haar indringende verhaal had aangehoord, had Wachters’ verhaal nog in het hoofd toen buiten de namen klonken.
Ze had een boeiend college gegeven, op basis van het onderzoek voor haar boek De erfenis van Pilatus. Over christelijk anti-judaïsme en antisemitisme, dat in 2021 verscheen.
Riet Baarssen, voorzitter van de stichting, had de bijeenkomst geopend. Ze had de schrijver Paul Claudel geciteerd, die stelde dat “zij die de vernietigingskampen hadden overleefd nooit meer een ander mens kunnen aankijken zonder zich af te vragen of er in de blikken die ze kruisen een verlangen ligt verscholen om op ze te jagen, ze te martelen, te doden”.
En, had Baarssen gezegd: “Herdenken blijft belangrijk juist nu zoveel mensen geconfronteerd worden met oorlog en de gruwelijke gevolgen ervan. Generatie na generatie.”
Tweeduizend jaar
Wachters’ lezing belichtte in wezen dat laatste: Hoeveel generaties Joden zouden het al met al zijn die sinds mensenheugenis als tweederangs burgers werden beschouwd, ten onrechte beschuldigd van de meest uiteenlopende wandaden: van de moord op Jezus tot het bewust verbreiden van de pest aan toe. Beschuldigingen die in de loop van de geschiedenis al veel vaker tot deportaties hebben geleid. In haar lezing diepte Wachters de tragedies – in feite één lange tragedie met maar enkele lichtpuntjes – uit het verleden op. Wachters verontschuldigde zich nu en dan voor de “vreselijke plaatjes” die ze moest laten zien: illustraties van absolute Jodenhaat.
Wethouder Teselink complimenteerde Wachters na afloop: “In korte tijd heeft u tweeduizend jaar gechiedenis voorbij laten komen. Wij weten wat de Joden in de jaren dertig en veertig is aangedaan. Maar dat het er in andere periodes, zoals de Verlichting, ook al zo erg aan toeging, daar had ik geen weet van. In geschiedenisboeken wordt het niet vermeld.”
Volgens Wachters komt dat onder meer doordat Napoleon rond 1800 een einde had gemaakt aan de wettelijke achterstelling van Joden. Het verleden van ongelijkheid werd naar de achtergrond gedrukt. “Helaas kwam rond 1850 de rassentheorie op, waarna Joden op racistische gronden werden gediscrimineerd.”
Wethouder Gerjan Teselink leest als eerste enkele van de 101 namen voor. Foto: Henk Oltvoort
Vanuit die rassentheorie, waarin het Semitische ras ondergeschikt werd gemaakt aan het Arische, was het een kleine stap naar Hitlers Mein Kampf en naar zijn ‘Endlösung’. Maar de nazi’s baseerden zich evenzogoed op de opvattingen van Luther, die de Joden ook al als minderwaardig had beschouwd. “Weg ermee, schreef hij”. Op zijn beurt stond Luther in een lange rij wereldlijke en geestelijke leiders die de Joden het licht in de ogen niet gunden en dat in wetten vastlegden. Al waren er uitzonderingen, onder wie dus Napoleon, maar ook Luthers tijdgenoot Calvijn. Wachters: “Ook hij vond dat de Joden er volkomen naast zaten met hun geloof, maar van hem hoefden ze niet verdreven te worden, een groot verschil met Luther dus.” Het verklaart de tolerantie van het calvinistische Nederland tegenover de Joden. “Die vervolgens ook echt bijdroegen aan het succes van de Nederlandse samenleving, waar ze in Engeland – dat de Joden had verdreven – dan weer jaloers op waren.”
Pijnlijke les
Een pijnlijke les uit Wachters’ leerzame college: de geschiedenis blijft zich herhalen. Of zou dat mechanisme ooit eens stoppen? “In elk geval goed om te ervaren hoe complex het allemaal in elkaar zit”, zei voorzitter Baarssen. Dat is te danken aan geschiedkundigen als Anne-May Wachters die erop blijven wijzen dat je terug moet naar de oorsprong, naar de bron. Zoals naar de teksten van de evangelisten die het leven van Jezus beschrijven. Naar de vraag hoe die tot stand zijn gekomen. “De evangeliën dateren van tientallen jaren na Jezus’ dood. In de tussentijd was er van alles bij verzonnen dat daarna een eigen leven ging leiden, waaronder het in een kwaad daglicht stellen van Joden.”
Sam Berg, Amalia Berg, Mozes Gottschalk, Sientje Gottschalk-Meijer, Manuel Meijers, Sophia Meijers-van Gelder, Lena Meijer… Zomaar een aantal van de 101 namen die je als een elegie nog een tijdje met je meedraagt nadat ze hardop zijn voorgelezen. Als je na afloop van de plechtigheid terugloopt naar de auto. Die geparkeerd blijkt te staan vlak bij een boom die bijna zou omvallen, maar die is gestut om dat te verhinderen, om de boom te laten doorleven. Dat is óók wat mensen doen. Tot slot komen dan de woorden in je op die Riet Baarssen in de synagoge had gesproken: “Hoe liefde de kracht geeft om te volharden tegen alle angsten in.”
Artikel in https://www.achterhoeknieuwsborculoruurlo.nl door Sander Grootendorst